هفته دفاع مقدس که هر ساله از ۳۱ شهریور تا ۶ مهر، فرصتی برای یادآوری مقاومت و ایستادگی مردم ایران در طول جنگ تحمیلی عراق علیه ایران (۱۹۸۰-۱۹۸۸) است. در این هفته، یاد شهدا، جانبازان و ایثارگران که جان خود را برای حفظ استقلال و تمامیت ارضی کشور فدا کردند، گرامی داشته می‌شود.
تاریخی و فرهنگی: جنگ هشت ساله نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران است که با فداکاری و مقاومت مردمی به دفاع از مرزهای کشور پرداختند. از این رو، هفته دفاع مقدس نه تنها یادآور جنگ، بلکه نمادی از وحدت و استقامت ملی است.
شهدا و ایثارگران: این هفته فرصتی است برای بزرگداشت خاطره شهدا و تجلیل از ایثارگران و جانبازانی که با جان‌فشانی‌های خود، ایران را در برابر تجاوز خارجی حفظ کردند.
تعلیم و تربیت نسل جدید: باید از این هفته به عنوان فرصتی استفاده کرد تا درس‌های تاریخی جنگ و ارزش‌های مقاومت به نسل‌های جدید منتقل شود. این ارزش‌ها شامل استقلال، عدالت‌طلبی و مقاومت در برابر ظلم است.
برگزاری مراسم و برنامه‌های فرهنگی: هر ساله در این هفته برنامه‌های متنوعی از جمله نمایشگاه‌ها، سخنرانی‌ها، مستندها و مراسم‌های گرامیداشت شهدا برگزار می‌شود که هدف آن‌ها حفظ یاد و خاطره ایثارگری‌ها و انتقال آن به نسل‌های آینده است.
جنگ ایران و عراق، به عنوان یکی از طولانی‌ترین و خونین‌ترین جنگ‌های قرن بیستم، جنبه‌های مختلفی از جنگ‌های مدرن را به نمایش گذاشت. یکی از تلخ‌ترین و بحث‌برانگیزترین جنبه‌های این جنگ، استفاده گسترده از سلاح‌های شیمیایی توسط عراق بود. این اقدام که نقض آشکار کنوانسیون‌های بین‌المللی محسوب می‌شد، هزاران نفر را به کام مرگ و بیماری‌های طولانی‌مدت فرو برد. استفاده از سلاح‌های شیمیایی نه تنها بر نیروهای نظامی بلکه بر غیرنظامیان بی‌گناه نیز تأثیرات مخربی داشت و آثار آن تا به امروز بر جای مانده است.
دفاع مقدس یکی از مهم‌ترین و تاثیرگذارترین دوره‌های تاریخ معاصر ایران است که به جنگ هشت ساله ایران و عراق (۱۳۵۹ تا ۱۳۶۷) اشاره دارد. این جنگ با حمله عراق به ایران در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ آغاز شد. صدام حسین، رئیس‌جمهور وقت عراق، با هدف تضعیف نظام نوپای جمهوری اسلامی و کسب برتری سیاسی و ارضی در منطقه به ایران حمله کرد.
مردم ایران در این دوران با تمام توان و ایمان، از سرزمین خود دفاع کردند. مقاومت و ایستادگی نیروهای نظامی و مردمی ایران در برابر این تجاوز نشان از وحدت ملی و عزم راسخ مردم داشت. این جنگ تلفات سنگینی برای هر دو کشور به همراه داشت، اما از طرفی به تحکیم هویت ملی و افزایش روحیه مقاومت و ایثار در میان ایرانیان منجر شد.
دفاع مقدس نمادی از فداکاری، ایثار و مقاومت مردم ایران در برابر تجاوز خارجی است و یاد و خاطره شهدای آن دوران همواره در تاریخ ایران زنده خواهد ماند.
اختلافات مرزی
اختلافات مرزی میان ایران و عراق یکی از اصلی‌ترین دلایل شروع جنگ هشت‌ساله بود. این اختلافات به ویژه در منطقه حساس و استراتژیک شط‌العرب (اروندرود) تمرکز داشت، که برای هر دو کشور از نظر اقتصادی و نظامی اهمیت ویژه‌ای داشت.
اختلافات بر سر اروندرود (شط‌العرب)
اروندرود (که در عراق به نام شط‌العرب شناخته می‌شود) رودخانه‌ای است که در جنوب غربی ایران و عراق قرار دارد و به خلیج فارس می‌ریزد. این رودخانه به عنوان مرز طبیعی میان دو کشور از نظر اقتصادی بسیار مهم است، زیرا مسیر اصلی حمل‌ونقل دریایی برای صادرات نفت و کالاها از بنادر هر دو کشور است.
پیمان الجزایر (۱۹۷۵)
در اوج تنش‌ها میان ایران و عراق بر سر اروندرود، پیمان الجزایر در سال ۱۹۷۵ با میانجی‌گری الجزایر بین محمدرضا شاه پهلوی و صدام حسین امضا شد. بر اساس این پیمان، خط مرزی میان دو کشور در اروندرود به میانه آب (تالوگ) منتقل شد. در ازای این امتیاز، ایران از حمایت خود از شورش‌های کُردهای عراق دست برداشت. این پیمان توانست به طور موقت تنش‌ها را کاهش دهد، اما هرگز به طور کامل حل نشد.
لغو پیمان الجزایر توسط عراق
پس از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ در ایران، صدام حسین با مشاهده تضعیف قدرت نظامی و داخلی ایران، پیمان الجزایر را یک‌جانبه لغو کرد. او در ۱۷ سپتامبر ۱۹۸۰ در مجلس عراق اعلام کرد که این پیمان دیگر معتبر نیست و عراق دوباره ادعای مالکیت بر تمامی اروندرود را مطرح کرد. این اقدام یکی از عوامل اصلی آغاز جنگ ایران و عراق شد.
ادعاهای ارضی عراق در مناطق غربی ایران
علاوه بر اختلافات بر سر اروندرود، عراق ادعاهای ارضی دیگری نیز در غرب ایران مطرح کرده بود. صدام حسین بر این باور بود که استان خوزستان، به ویژه به دلیل جمعیت عرب‌زبان آن، باید به عراق ملحق شود. او امیدوار بود با تصرف خوزستان، منابع نفتی این منطقه را تحت کنترل خود درآورد. این ادعاها نیز به افزایش تنش‌ها و در نهایت آغاز جنگ کمک کرد.
مرزهای کردی و درگیری‌های قومی
مناطق کردنشین نیز همواره یکی از نقاط تنش میان ایران و عراق بود. هر دو کشور از گروه‌های کردی شورشی در خاک یکدیگر حمایت می‌کردند. این درگیری‌ها و حمایت از شورش‌های قومی، به تشدید اختلافات مرزی دامن زد.
حل اختلافات پس از جنگ
پس از پایان جنگ در سال ۱۳۶۷ با پذیرش قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل، عراق مجبور شد پیمان الجزایر را دوباره به رسمیت بشناسد و مرزهای تعیین شده در آن را رعایت کند. این پیمان همچنان مبنای قانونی برای تعیین مرزهای دو کشور در اروندرود است.
این اختلافات مرزی به ویژه در اروندرود، بهانه‌ای برای صدام حسین شد تا با حمله به ایران، به اهداف توسعه‌طلبانه خود برسد. با این حال، مقاومت مردم ایران و مدیریت جنگ توسط نیروهای نظامی باعث شد که عراق نتواند به خواسته‌های خود دست یابد.
روند جنگ
روند جنگ ایران و عراق (جنگ تحمیلی) که به مدت هشت سال از ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ تا ۲۹ مرداد ۱۳۶۷ به طول انجامید، شامل چندین مرحله بود. این جنگ از طرف عراق به ایران تحمیل شد و با حمله گسترده عراق به خاک ایران آغاز گردید. در ادامه، به مهم‌ترین مراحل و رویدادهای کلیدی جنگ اشاره می‌شود:
آغاز جنگ و تهاجم عراق (۱۳۵۹-۱۳۶۰)
در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹، عراق با تهاجم گسترده‌ای به ایران، جنگ را آغاز کرد. نیروهای عراقی به قصد تصرف استان‌های نفت‌خیز ایران به‌ویژه خوزستان، حملات هوایی و زمینی به شهرهای ایران انجام دادند. در این مرحله، عراق با استفاده از برتری اولیه نظامی خود، بخش‌هایی از خوزستان و مناطق مرزی ایران را اشغال کرد. مهم‌ترین شهرهایی که در این مرحله مورد تهدید قرار گرفتند، آبادان، خرمشهر و دزفول بودند.
سقوط خرمشهر در آبان ۱۳۵۹ یکی از تلخ‌ترین وقایع این مرحله بود. عراق امیدوار بود با این پیروزی‌ها، ایران را مجبور به پذیرش شرایط خود کند. اما مقاومت مردمی و نیروهای نظامی ایران مانع از پیشروی بیشتر نیروهای عراقی شد.
تثبیت وضعیت و دفاع ایران (۱۳۶۰)
پس از حمله اولیه عراق، نیروهای نظامی ایران به تدریج سازمان‌دهی مجدد شدند. در این مرحله، نیروهای ارتش و سپاه پاسداران با همراهی نیروهای مردمی بسیج به دفاع از کشور پرداختند. عملیات‌های مهمی مانند عملیات ثامن‌الائمه در مهر ۱۳۶۰ انجام شد که طی آن محاصره آبادان شکسته شد و روحیه نیروهای ایرانی تقویت شد.
این مرحله از جنگ بیشتر به تثبیت خطوط دفاعی ایران و جلوگیری از پیشروی عراق اختصاص داشت. عراق که در آغاز جنگ انتظار پیروزی سریع داشت، با مقاومت سرسختانه ایران مواجه شد.
بازپس‌گیری مناطق اشغالی و موفقیت‌های ایران (۱۳۶۰-۱۳۶۱)
یکی از مهم‌ترین نقاط عطف جنگ در سال‌های ۱۳۶۰ و ۱۳۶۱ رخ داد. ایران با انجام چندین عملیات بزرگ، موفق به بازپس‌گیری مناطق اشغالی خود شد. از جمله این عملیات‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- عملیات طریق‌القدس (آذر۱۳۶۰): در این عملیات، نیروهای ایرانی توانستند بخش‌هایی از مناطق اشغالی را آزاد کرده و ارتباط نیروهای عراقی را قطع کنند.
- عملیات فتح‌المبین (فروردین۱۳۶۱): یکی از بزرگ‌ترین و موفق‌ترین عملیات‌های ایران بود که طی آن بخش‌های وسیعی از خوزستان آزاد شد.
- عملیات بیت‌المقدس (اردیبهشت۱۳۶۱): این عملیات منجر به آزادسازی خرمشهر شد که به عنوان نقطه عطفی در جنگ شناخته می‌شود. بازپس‌گیری خرمشهر باعث تقویت روحیه نیروهای ایرانی و تضعیف نیروهای عراقی شد.
تلاش ایران برای ورود به خاک عراق (۱۳۶۱-۱۳۶۴)
پس از آزادسازی مناطق اشغالی، ایران تصمیم گرفت جنگ را به داخل خاک عراق بکشاند تا به صدام حسین فشار بیشتری وارد کند و عراق را مجبور به پذیرش شرایط ایران کند. در این مرحله، ایران عملیات‌هایی را در مناطق مرزی و حتی داخل خاک عراق انجام داد. برخی از این عملیات‌ها عبارتند از:
- عملیات رمضان (تیر۱۳۶۱): ایران تلاش کرد تا از منطقه شلمچه وارد خاک عراق شود، اما با مقاومت شدید عراق مواجه شد و عملیات به اهداف اصلی خود نرسید.
- عملیات والفجر مقدماتیو والفجر ۱ (زمستان۱۳۶۱ و بهار۱۳۶۲): ایران در این عملیات‌ها تلاش کرد تا پیشروی در داخل خاک عراق را ادامه دهد، اما با مشکلاتی از جمله کمبود تجهیزات و پشتیبانی مواجه شد.
- عملیات خیبر(اسفند۱۳۶۲): در این عملیات ایران توانست جزایر مجنون را تصرف کند که اهمیت استراتژیک داشت.
تشدید جنگ و حملات موشکی و شیمیایی (۱۳۶۴-۱۳۶۶)
در این مرحله، جنگ وارد فاز فرسایشی شد و هر دو طرف از روش‌های مختلف برای فشار بر یکدیگر استفاده کردند. عراق با حمایت از کشورهای غربی و برخی از کشورهای عربی به تجهیز خود با تسلیحات پیشرفته از جمله سلاح‌های شیمیایی پرداخت و در حملاتی مانند حمله به حلبچه از این سلاح‌ها استفاده کرد.
همچنین، حملات موشکی به شهرها (به ویژه تهران، اصفهان و اهواز) از سوی عراق به شکل گسترده‌ای انجام شد که به جنگ شهرهامعروف شد. ایران نیز تلاش کرد تا با انجام عملیات‌هایی مانند کربلای ۵ (دی ۱۳۶۵) فشار را بر عراق افزایش دهد.
پایان جنگ و پذیرش قطعنامه ۵۹۸ (۱۳۶۶-۱۳۶۷)
با طولانی شدن جنگ و افزایش خسارات مالی و جانی برای هر دو کشور، تلاش‌های بین‌المللی برای پایان دادن به جنگ افزایش یافت. قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل در سال ۱۳۶۶ به تصویب رسید و از هر دو طرف خواست تا جنگ را متوقف کرده و به پای میز مذاکره بیایند.
در مرداد ۱۳۶۷، پس از آخرین عملیات‌های بزرگ و حملات عراق، جنگ به پایان رسید و دو کشور آتش‌بس را پذیرفتند. مذاکرات پس از جنگ منجر به تثبیت مرزهای قبلی بر اساس پیمان الجزایر شد.
